خمیس بن علی حوزیخَمیس بن علی حَوْزی، محدّث و عالم قرن پنجم می‌باشد. ۱ - زادگاهزادگاه وی احتمالا روستای حوز، در بخش شرقی واسط، بوده است. [۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۲ - تاریخ تولدابن نقطه [۲]
ابن نقطه، تکملة الاکمال، ج۱، ص۳۸۱، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
تاریخ تولد او را شعبان ۴۴۲ دانسته، اما حافظ ابوطاهر احمد بن محمد سِلَفی ، [۳]
احمد بن محمد سِلَفی، معجم السفر، ج۱، ص۶۹، چاپ شیرمحمدزمان، اسلامآباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
به نقل از خود حوزی، سال ۴۴۷ را تاریخ تولد وی ذکر کرده است.۳ - اساتیدحوزی در واسط از ابوتمّام محمد بن عبدالکریم بن محمد بن أبی زَنْبَقه، ابوالمفضّل هِبةاللّه بن محمد بن محمد بن مَخْلَد، ابی الحسن علی بن محمد جُلاَّبی و ابوسعد احمد بن محمد بن خَطَّاب و برخی محدّثان دیگر حدیث شنید. [۴]
ابن نقطه، تکملة الاکمال، ج۲، ص۳۸۰، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
ذهبی ، [۵]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۳۵، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
بدون ذکر تاریخ دقیق، از سفر وی به بغداد سخن گفته است.۴ - اساتید وی به نوشته ابن نقطهبه نوشته ابن نقطه، [۶]
ابن نقطه، تکملة الاکمال، ج۲، ص۳۸۰، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
حوزی در بغداد از ابوالقاسم عبدالعزیز بن علی أنماطِی، ابومنصور محمد بن محمد ندیم عُکْبَری و ابوالقاسم علی بن احمد بن بُسْری حدیث شنید.۵ - مقامات علمیبه گفته یاقوت حموی ، [۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
حوزی حافظ قرآن و حدیث و دانا به رجال حدیث بوده و ریاست علمی این علوم در واسط به او رسیده بود.۶ - ذوق شعریوی شعر نیز می سرود؛ یاقوت حموی، [۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۷۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
سمعانی [۹]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، کتاب الاملاء و الاستملاء، ج۱، ص۱۷۵، چاپ مکس ویسویلر، لیدن ۱۹۵۲.
و ذهبی [۱۰]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
نمونه‌ای از اشعار او را نقل کرده‌اند.۷ - انتقاد از اشاعره و معتزلهدر شعری که ذهبی [۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
از او نقل کرده، وی بر اشاعره و معتزله خرده گرفته و به ستایش اهل حدیث و احمد بن حنبل پرداخته و خود را از این گروه دانسته است.۸ - توثیق یا عدم توثیق اومطلبی درباره جرح او در منابع نقل نشده است و، باتوجه به استنادِ محدّثانِ پس از وی به کتابش در جرح و تعدیل راویان واسط، به نظر می‌رسد که او را ثقه می‌دانسته‌اند. ۹ - شاگرداناز جمله شاگردان او، ابوالجوائز سعد بن عبدالکریم ، ابوطاهر سلفی ، و ابوبکر عبداللّه بن عمران باقلانی مقری (آخرین راوی او) بودند. [۱۲]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۳۵، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
سمعانی [۱۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۸۸، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
به گروهی از شاگردان او در واسط اشاره کرده که خود آن‌ها را دیده است.۱۰ - تاریخ وفاتحوزی در شعبان ۵۱۰ در واسط درگذشت و احتمالا در همان شهر به خاک سپرده شد. [۱۴]
ابن نقطه، تکملة الاکمال، ج۲، ص۳۸۱، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
۱۱ - آثار و تألیفاتذهبی [۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
به چندین تألیف وی اشاره کرده، اما فقط یکی از آثار او موجود است. این اثر حاوی پاسخهای حوزی به سؤالات حافظ ابوطاهر سلفی درباره برخی محدّثان ساکنِ واسط است.به نوشته سلفی، [۱۶]
احمد بن محمد سِلَفی، معجم السفر، ج۱، ص۶۹، چاپ شیرمحمدزمان، اسلامآباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
این جزء اثری حجیم است.این اثر که سؤالات الحافظ السلفی لخمیس الحوزی عن جماعة من اهل واسط نام دارد و مورد استفاده رجالیان پس از او قرار گرفته به کوشش مطاع طرابیشی (دمشق ۱۳۹۶/۱۹۷۶) به چاپ رسیده است. ۱۲ - نقل قول ذهبی و ابن حجر عسقلانی و ابن نقطه از آثار حوزیذهبی در آثارش از آن نقل قول کرده است، از جمله در سِیَراعلام النبلاء ، [۱۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۶، ص۳۵۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۳۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۰۸، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۲۰]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۷، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۱۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
و کتاب تذکرة الحفاظ . [۲۲]
محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۶۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۲۳]
محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۲۲۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۲۴]
محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۲۳۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
ابن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان [۲۵]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۸۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
[۲۶]
ابن حجر عسقلانی، لسانالمیزان، ج۳، ص۳۱۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
از این کتاب استفاده کرده است.ابن نقطه [۲۷]
ابن نقطه، تکملة الاکمال، ج۲، ص۳۸۱، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
از این کتاب حوزی به عنوان جزء یاد کرده و نوشته که آن را در اسکندریه سماع کرده است.۱۳ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، لسانالمیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۲) ابن نقطه، تکملة الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸. (۳) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۴) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۵) محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰. (۶) احمد بن محمد سِلَفی، معجم السفر، چاپ شیرمحمدزمان، اسلامآباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۸) عبدالکریم بن محمد سمعانی، کتاب الاملاء و الاستملاء، چاپ مکس ویسویلر، لیدن ۱۹۵۲. (۹) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خمیس بن علی حوزی »، شماره۶۶۴۴. |